Soruşturma evresi ve etkin soruşturma yapma yükümlülüğü!
Av. Uzm. Arb. Ayşen Güzel
I. BÖLÜM – SORUŞTURMA EVRESİ
A. Genel Açıklamalar
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu'nun 2/1-e bendiyle; soruşturma evresinin, kanuna göre yetkili merciilerce suç şüphesinin öğrenilmesinden iddianamenin kabulüne kadar geçen evreyi ifade ettiği belirtilmektedir. Ceza Hukuku'na ve özellikle de soruşturma ve kovuşturma evrelerine birtakım ilkeler hakimdir. Bu ilkelerden bazıları (gizlilik ilkesi gibi) soruşturma evresine, bazıları (sözlülük gibi) kovuşturma evresine özgü; bazıları da (maddi gerçeğin aranmasında olduğu gibi) ortaktır.
Soruşturma evresinin, kendisine has yapısı ve özellikleri bulunmaktadır. Ancak bu evre, ceza muhakemesinin yalnızca bir bölümüne tekabül etmekte ve ceza muhakemesi, soruşturma evresinden daha geniş bir anlama sahip bulunmaktadır. Bu sebeple de soruşturma evresine özgü ilkere yer verilmesinden önce kapsam olarak daha geniş içerikte bulunan ceza muhakemesi ilkelerinin belirtilmesi gerekmektedir. Zira soruşturma evresine hakim olan ilkelere geçmeden önce ceza muhakemesi ilkelerine yer verilmesi, soruşturma evresini de doğrudan ilgilendirmekte ve olayın mahiyetine ve niteliğine uygun düştüğü müddetçe çoğu (ortak) ilke, soruşturma evresinde de uygulama alanı bulmaktadır.
B. Ceza Muhakemesi İlkeleri
1. Hukuk Devleti - Oranlılık ilkesi
2. İnsan Haysiyetinin Dokunulmazlığı İlkesi
3. İşkence Yasağı İlkesi
4. Adil Yargılanma İlkesi
5. Doküman Oluşturmak Yükümlülüğü ve Dosyayı İnceleme Hakkı
6. Devletin Yargı ve Ceza Tekeline Sahip Olması
7. Kıyasın Mümkün Olması
8. Ceza Muhakemesinin Kamusallığı İlkesi
9. Hakim Önünde Meramını Anlatabilme İlkesi
10. Denetim Muhakemesine Başvurma Hakkı
11. Maddi Gerçeğin Araştırılması İlkesi
12. Şüpheden Sanık Yararlanır İlkesi
13. Bağımsız ve Tarafsız Hakim İlkesi
14. Davasız Yargılama Olmaz İlkesi
15. Özel Hayatın Gizliliği İlkesi
16. Halka Açıklık (Aleniyet) İlkesi
17. Vasıtasızlık İlkesi
18. Masumiyet Karinesi
C. Soruşturma Evresine Özgü İlkeler
1. Soruşturmanın Gizliliği İlkesi
Soruşturma evresi, niteliği itibariyle gizli bir aşama olup; bu aşamada basit şüphe üzerine, bir suçun işlenip işlenmediğine, işlendiyse kim tarafından, nasıl ve ne surette işlendiğine dair delillerin toplanması ve değerlendirilmesi söz konusu olmaktadır.
2. Kovuşturma Mecburiyeti İlkesi
Ceza muhakemesinde bir fiilin işlendiği haberinin alınması üzerine, yetkili makamlar tarafından derhal olayın soruşturulmasını; fiil ve failin belli olması, yeterli suç şüphesinin bulunması ve dava şartlarının mevcut olması halinde, kamu davasının açılmasını; açılan kamu davasının muhakeme sonuçlanıncaya kadar savcılık tarafından yürütülmesini ifade eden ilkeye, kovuşturma mecburiyeti ilkesi denilmektedir.
Kovuşturma mecburiyeti ilkesi başlığı altında ele alınması gereken üç ayrı ilke bulunmaktadır. Bu ilkeler;
a. Araştırma Mecburiyeti İlkesi
b. Kamu Davası Açma Mecburiyeti İlkesi
c. Kamu Davasını Yürütme Mecburiyeti İlkesidir.
3. Maslahata Uygunluk İlkesi
Bir suçun işlendiği haberinin alınması üzerine, Cumhuriyet savcısının; hemen soruşturmaya başlayıp başlamamakta, soruşturma evresi sonunda fiilin ve failin belli olmasına ve toplanan delillerin, suçun işlendiği hususunda yeterli şüphe oluşturmasına rağmen, kamu davası açıp açmamakta ve nihayet kamu davasını muhakeme sonuçlanıncaya kadar yürütüp yürütmemekte takdir yetkisinin bulunduğunu ifade eden ilkeye, maslahata uygunluk ilkesi denilmektedir. Ülkemiz ceza muhakemesi sisteminde, kural olarak kovuşturma mecburiyeti ilkesi geçerli olup; maslahata uygunluk ilkesi, istisnai halde karşımıza çıkmaktadır.
4. Delillerin Re'sen Araştırılması İlkesi
Delillerin re’sen araştırılması ilkesi; Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 160. maddesi uyarınca, Cumhuriyet savcısı tarafından işin gerçeğinin araştırılması, şüphelinin lehine ve aleyhine olan delillerin toplanması gerekliliğine işaret etmektedir.
5. Yazılılık - Sözlülük İlkesi
Ceza muhakemesinin, kovuşturma evresinde sözlülük ilkesinin geçerli olmasına rağmen, soruşturma evresinde yazılılık ve gizlilik ilkeleri hakim olmaktadır.
6. Soruşturmanın Kamusallığı İlkesi
Kamu düzenini bozan ve suç teşkil eden eylemler hakkında ceza soruşturmasını yürütmek, devletin görevi kapsamına girmekte ve ceza soruşturmasının kamusallığı; soruşturmayı, devleti temsil eden makamların yapmasını ifade etmektedir.
D. Soruşturma Evresinin Özellikleri
1. Soruşturmanın Dağınıklığı
Soruşturmanın dağınıklığı ilkesi, soruşturma evresinin kendisine has yapısından kaynaklanmaktadır. Zira soruşturmanın kapsamlı olması, başsavcılığın birden fazla savcıyı görevlendirebilmesi, birkaç savcının aralarında iş bölümü yaparak aynı soruşturmayı yürütebilmesi; bir savcının başladığı bir işe, bir başka savcı tarafından devam edilebilmesi; bir olayın, aynı kolluk görevlisi tarafından izlenmesinin zorunlu olmaması; soruşturma evresi işlemlerinin ayrı zamanlarda, ayrı kişiler tarafından ve ayrı yerlerde yapılabilir olması, soruşturma evresinin dağınıklığı özelliğini ortaya çıkarmaktadır.
2. Soruşturmanın Kurala Bağlı Olmayışı
Soruşturma işlemleri kural olarak yasada belirtilmekteyse de; söz konusu işlemlerin işlem sırasının düzenlenmediği görülmektedir. Bu yüzden de savcılık ve kolluk, araştırmalarında belli kurallarla bağlı olmamakta ve duruma uygun düşen işleme öncelik vermeleri gerekmektedir.
II. BÖLÜM – ETKİN SORUŞTURMA YAPMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne göre, etkili ve eksiksiz bir soruşturmadan söz edilebilmesi için soruşturmanın; suça karışanlardan bağımsız bir organ tarafından, başvuranlarca da katılım sağlanarak yürütülmesi, eksiksiz ve titiz bir şekilde yapılması, kamu denetiminin açık olması; ihlalden sorumlu olanların belirlenmesi ve cezalandırılması bakımından sonuca götürebilecek nitelikte yapılması gerekmektedir. Ayrıca kamuoyunun güvenini korumak ve yasa dışı eylemlere göre her türlü hoşgörü ya da suç ortaklığı izleniminden kaçınmak amacıyla soruşturmada gerekli olan ivedilik ve özenin gösterilmesi önem arz etmektedir. Bu kapsamda aslında, adından da anlaşıldığı üzere; soruşturmanın gerçekten de etkin, etkili ve sonuca varmaya elverişli olarak ilerlemesi gereklidir.
